De betekenis van de internationale rechtsorde voor de burger

Burgers en de internationale rechtsorde

Veel internationale afspraken, vooral die in EU-verband tot stand zijn gekomen, zijn relevant in het leven van alledag van burgers, ook al zijn ze niet altijd herkenbaar. Burgers kunnen daaraan rechten ontlenen, die zij kunnen afdwingen bij de rechter. Consumenten worden beschermd tegen oneerlijke bedingen in algemene voorwaarden in consumentenovereenkomsten,⁸ die door de rechter worden getoetst wanneer partijen er geen beroep op doen. Verder stellen EU-regels hoge eisen aan de kwaliteit van levensmiddelen en aan de veiligheid van producten, zoals telefoons en medicijnen. De privacy en gegevens van burgers worden beschermd door de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG).⁹

De internationale rechtsorde is ook van invloed op privaatrechtelijke rechtsverhoudingen.¹⁰ Op dit terrein bestaat een groot aantal internationale verdragen, zoals het Verdrag betreffende de Burgerlijke Rechtsvordering (1954), het Haags huwelijksvermogensverdrag (1978),¹¹ het Kinderbeschermingsverdrag (1996).¹² Deze zijn vaak tot stand gekomen in het kader van de Haagse Conferentie voor het Internationaal Privaatrecht.¹³ Ook Unierechtelijke verordeningen regelen onder meer de wederzijdse erkenning van echtscheidingsvonnissen¹⁴ en bepalen dat in andere lidstaten gewezen rechterlijke vonnissen in ‘burgerlijke en handelszaken’ in veel gevallen direct uitvoerbaar zijn in Nederland (of een andere lidstaat).¹⁵ Zelfs de Unierechtelijke vrij-verkeersregels zijn van invloed op familie- en gezinszaken. Het Hof van Justitie van de Europese Unie oordeelde recent nog dat een lidstaat – ook als die lidstaat zelf het huwelijk tussen mensen van hetzelfde geslacht niet erkent – verplicht is om een in een andere lidstaat afgegeven geboorteakte te erkennen waarin twee ouders van hetzelfde geslacht worden aangewezen.¹⁶

De invloed van de internationale rechtsorde is soms indirect. Zo heeft de nationale bestuursrechter in lijn met Unierechtelijke en EVRM-rechtspraak geoordeeld dat bij de toetsing van de evenredigheid van overheidsbesluiten meer rekening moet worden gehouden met de individuele belangen van burgers en de concrete omstandigheden van het geval. Daarmee ontstaat ruimte voor een intensievere toetsing door de bestuursrechter om onevenredige uitkomsten van overheidsbesluiten te voorkomen.¹⁷

Internationale verdragen en afspraken die soms ‘ver van burgers’ lijken af te staan, zijn vaak minder abstract en politiek dan gedacht. Zo beschermen milieuafspraken eerst en vooral en heel concreet het leven en de gezondheid van burgers. Denk aan het internationale milieuverdrag dat het dumpen van afval in de zee verbiedt en aan het verdrag dat het grensoverschrijdend verkeer van gevaarlijke afvalstoffen en de verwijdering daarvan reguleert.¹⁸ Ook de VN-Verdragen bieden bescherming aan burgers in concrete, alledaagse zaken. Uit het Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind volgt bijvoorbeeld dat rekening moet worden gehouden met de belangen van kinderen bij de vraag of een gezin met voorrang in aanmerking komt voor een sociale huurwoning.¹⁹ In het licht van het VN-Vrouwenverdrag oordeelde de rechter dat vrouwelijke zelfstandigen recht hebben op bevallingsverlof met behoud van inkomen.²⁰ En net als bedrijven kunnen burgers te maken krijgen met bilaterale belastingverdragen. In die verdragen wordt bepaald welke staat in welk geval de bevoegdheid heeft belasting te heffen, met als doel dubbele belastingheffing te voorkomen.

Verder vindt ook het sociaal beleid deels zijn bedding in internationale afspraken. Zo is als onderdeel van het Verdrag van Versailles in 1919 de Internationale Arbeidsorganisatie (‘ILO’) opgericht, vanuit de overtuiging dat sociale rechtvaardigheid een randvoorwaarde vormt voor duurzame vrede. De ILO heeft onder andere tot doel het recht op fatsoenlijk werk te bevorderen en sociale zekerheid in te voeren en te verbeteren. Sinds haar oprichting hebben meer dan 180 ILO-verdragen het levenslicht gezien, die merendeels door Nederland zijn geratificeerd en waarvan een aantal ook gevolgen heeft gehad voor het Nederlandse arbeidsrecht.²¹

Maar ook voor burgers geldt dat de voordelen van internationale samenwerking en Europese regels vaak een keerzijde hebben. Waar het Unierecht het voor Nederlanders makkelijker maakt in een andere lidstaat te werken of te studeren, geldt dat uiteraard ook andersom. Bedrijven kunnen hun activiteiten ook gemakkelijker naar het buitenland verplaatsen, bijvoorbeeld wanneer daar de lonen lager zijn. Hoewel regels van internationaal en Europees recht op sociaal terrein bescherming bieden, leidt arbeidsmigratie soms nog steeds tot slechte verhoudingen op de arbeidsmarkt. Het feit dat onze eigen arbeidsmarkt openstaat voor buitenlandse werknemers kan grote gevolgen hebben voor mensen. Werkgevers kunnen om meerdere redenen kiezen voor arbeidskrachten uit het buitenland. Dat kan voor Nederlanders niet alleen de kans op een baan verkleinen, maar ook een loondrukkend effect hebben.