Thom de Graaf

“Voor het onderwerp van de beschouwing in dit jaarverslag konden wij geen relevanter onderwerp bedenken dan democratie. Steeds meer landen worden of zijn een autocratie, democratische rechtsstaten lijken op hun retour. In democratische landen ontstaan tegenkrachten die de democratie ondermijnen. Ook in Nederland zien we zulke tendensen. Daar moeten we ons zorgen over maken.

Het lijkt erop dat een meer autocratische staatsvorm voor veel mensen aantrekkelijk is. Dat kan komen door onvrede of onbegrip. Het vertrouwen in de democratie lijkt in veel westerse landen afgenomen. Soms vinden mensen dat liberale opvattingen doorschieten en te ‘woke’ zijn geworden. In landen van het voormalige Oostblok is er teleurstelling over de vrijemarkteconomie en het gevoel van achterstelling. Desinformatie op sociale media speelt in alle landen een rol, net als de dominantie van Big Tech. Als vertrouwen in de democratie afneemt, neemt de roep om een sterke leider toe.

Helaas zien we dat een goed ontwikkeld besef en kennis van de waarde van democratie niet altijd aanwezig is. Democratie wordt vaak opgevat als ‘de meerderheid beslist’. Als alleen dat onder democratie wordt verstaan, verlies je veel: het vrije en open debat, de noodzaak om samen naar compromissen en consensus te zoeken, en dat de meerderheid rekening houdt met de minderheid. Dat laatste is belangrijk, want minderheden kunnen ooit meerderheden worden, en andersom. En je mist het allerbelangrijkste: de koppeling van democratie aan de rechtsstaat, en daarmee het waarborgen van grondrechten en de onafhankelijke rol van de rechter. Een sterke rechtsstaat is zonder democratie niet denkbaar, een echte democratie zonder rechtsstaat ook niet.

De Raad van State bewaakt de kwaliteit van de democratische regelgeving. De Afdeling bestuursrechtspraak heeft als belangrijke taak om de overheid te houden aan haar eigen regels die democratisch tot stand zijn gekomen. De Afdeling advisering kan als wetgevingsadviseur handreikingen geven om de democratie te versterken, zoals in ons advies van vorig jaar over de Wet op de politieke partijen. We moeten voorkomen dat partijen, gebruikmakend van democratische middelen, de democratie ondermijnen.

Van de twee belangrijkste woorden in de titel van dit jaarverslag ‘Krachtig en kwetsbaar. De waarde van democratie’ leg ik de nadruk op krachtig, maar wel vanuit de wetenschap dat de democratie kwetsbaar is. Ik ben niet geboren als pessimist. Democratie is een hoopvol verhaal waarvoor we moeten vechten. We kunnen én moeten de democratie versterken.”