Tjeenk Willink bij de presentatie van het jaarverslag 2008 van de Raad van State: In tijden van crises is de kracht van de democratie bepalend

Gepubliceerd op 8 april 2009

Een goed functionerende markt heeft, wil zij duurzaam zijn, het tegenwicht nodig van een krachtige staat. Een krachtige staat heeft, wil zij democratisch zijn, zelfbewuste burgers nodig en een krachtige burgersamenleving. Markt, staat en burgersamenleving zijn wederzijds van elkaar afhankelijk. Zij vormen elkaars tegenwicht. Dit tegenwicht is nodig omdat elk systeem het gevaar loopt in zichzelf gekeerd te raken. Politieke instellingen en politieke functionarissen boden de afgelopen decennia onvoldoende tegenwicht tegen de eigen dynamiek van markt én staat.

Dit is te lezen in de Algemene beschouwingen bij het Jaarverslag 2008 van de Raad van State. Vice-President Tjeenk Willink geeft hierin zijn jaarlijkse schets van de omgeving waarin de Raad van State zijn taken verricht.

Dit jaar staan daarin de uitgangspunten van de democratische rechtsstaat centraal. Juist in tijden van crises verdienen die uitgangspunten extra aandacht. Om de huidige crises te boven te komen, is niet alleen de kracht van de economie, maar wellicht nog meer die van de democratische rechtsstaat bepalend.
Voor een krachtige democratische rechtsstaat is een evenwicht nodig, zowel binnen de 'democratische driehoek' (staat, markt en burgersamenleving) als binnen de staat (wetgever, bestuur en rechter).

In een democratische rechtsstaat is het onderscheid tussen functie en persoon, publiek en privaat essentieel. In de afgelopen jaren heeft de staat sterk ingespeeld op het laatste met verwaarlozing van het eerste. Als marktpartijen hun publieke verantwoordelijkheid verwaarlozen, de publieke moraal ondergeschikt maken aan het private belang en de staat daartegen niet tijdig een tegenwicht vormt, wordt het vertrouwen in de democratische rechtsstaat geschaad. Dat gebeurt ook als de kwaliteit van de publieke dienstverlening ter discussie staat en de staat daarop niet tijdig een adequaat antwoord kan geven.

De democratische rechtsstaat berust op het vertrouwen van continuïteit. De continuïteit van rechtsgelijkheid, rechtszekerheid, van democratische legitimatie en publieke verantwoording, van doeltreffendheid en doelmatigheid en van onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke toetsing. Voor die continuïteit zijn instituties belangrijk. Als institutie stelt de Raad van State zich ten doel bij te dragen aan behoud en versterking van de democratische rechtsstaat. Daarbinnen wil hij bijdragen aan de rechtsbescherming van de burger en aan de eenheid, legitimiteit en kwaliteit van het openbaar bestuur.
De Raad doet dat vanuit twee perspectieven: het algemene perspectief van wetgeving en het individuele perspectief van bestuursrechtspraak. Beide perspectieven kunnen elkaar aanvullen en versterken. Voor de kwaliteit van het werk van de Raad van State als adviseur voor wetgeving en bestuur en als hoogste algemene bestuursrechter, is goede motivering van groot belang. De motivering vormt de kern van een advies en een uitspraak.

Daarom wil de Raad van State de komende jaren veel aandacht geven aan een verdere verhoging van de kwaliteit van de motivering van zijn adviezen en uitspraken.

De adviezen van de Raad van State moeten bruikbaar zijn voor de verschillende deelnemers in het wetgevingsproces en de politieke en publieke discussie. Om daarin te slagen moeten de adviezen voldoen aan een aantal eisen. De inhoudelijke argumenten voor de standpunten van de Raad moeten sterk zijn, de presentatie van die argumenten moet logisch, helder en overtuigend zijn, de adviezen moeten toegankelijk zijn. Niet alleen voor de eerst verantwoordelijke minister en zijn ambtenaren, maar ook voor Kamerleden, de media en de burgers.

Bij het bewaken en bevorderen van de kwaliteit van de bestuursrechtspraak spelen juridische en praktische aspecten een rol, zoals communicatie met partijen, openbaarheid van de zittingen, contacten met de media, tijdigheid van de afdoening en de openbaarmaking van de uitspraken. Elk van de genoemde aspecten is van groot belang. Een goede motivering is belangrijk, omdat daarmee de kwaliteit van de oordeelsvorming door de rechter wordt bevorderd, de beslissing van de rechter in het concrete geval wordt gelegitimeerd ten aanzien van partijen en in geval van hoger beroep ten aanzien van de rechter die in eerste aanleg heeft geoordeeld. Als hoogste algemene bestuursrechter heeft de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State een bijzondere taak ten aanzien van de uniforme uitleg van het bestuursrecht en ten aanzien van de rechtsvorming en rechtsontwikkeling. Dit moet tot uitdrukking komen in de motivering.

In 2008 heeft de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State ruim 9.700 juridische procedures afgehandeld. Het aantal ingekomen zaken, ruim 10.000, is in 2008 ten opzichte van het jaar daarvoor licht gestegen. In 2008 legden regering en parlement in totaal 593 zaken ter advisering voor aan de Raad van State. Dit aantal is hoger dan het jaar daarvoor en komt dicht in de buurt van het langjarig gemiddelde. In 2008 heeft de Raad van State 554 wetgevingsadviezen uitgebracht. In vrijwel alle gevallen gebeurde dat binnen drie maanden. Ruim tweederde van alle adviesaanvragen deed de Raad van State binnen één maand af.